ψυχοκίνητρα

Η διαδικασία που οδηγεί τους ζωντανούς οργανισμούς και ιδιαίτερα τον άνθρωπο να υιοθετούν συμπεριφορές που αποσκοπούν στην ικανοποίηση των αναγκών τους. Η ψυχοκινητική διαδικασία μπορεί να υποδιαιρεθεί σε διάφορες φάσεις. Η ύπαρξη μιας ανάγκης (ή κινήτρου), της οποίας έχει περισσότερο ή λιγότερο σαφή συνείδηση το άτομο, δημιουργεί μέσα του μια κατάσταση έντασης. Στην περίπτωση αυτή υιοθετείται ένας ορισμένος τύπος οργανικής συμπεριφοράς, που τείνει στην επίτευξη του σκοπού. Με την κατάληψη αυτή η ένταση εξαφανίζεται, έως τη στιγμή που η ανάγκη θα ξαναπαρουσιαστεί, και αυτό σε συνέχεια. Η πτώση π.χ. της στάθμης του σακχάρου στο αίμα, που γίνεται αντιληπτή από τον άνθρωπο με τον τύπο εκείνο έντασης που ονομάζουμε «πείνα», προκαλεί μια σειρά ενεργειών, από την αναζήτηση και την απόκτηση τροφής έως το μάσημα και την κατάποσή της. Όταν επιτευχθεί ο σκοπός (αποκατάσταση της κανονικής γλυκαιμίας και χαλάρωση της έντασης), ο κύκλος αυτός ενέργειας σταματά προσωρινά ώσπου να ξαναρχίσει νέος κύκλος, που καθορίζεται από τη χρησιμοποίηση του αιματικού σακχάρου που έχει εισαχθεί προηγουμένως. Διακρίνονται δύο τύποι αναγκών και κινήτρων: τα φυσιολογικά ή πρωταρχικά, που έχουν εγγενή βιολογική βάση, και τα ψυχολογικά ή δευτερεύοντα, που είναι επίκτητα. Ο μηχανισμός των ψ. είναι ουσιαστικά ο μηχανισμός αποκατάστασης σταθερής ισορροπίας του οργανισμού σε ό,τι αφορά τις εσωτερικές μεταβολές, που οπωσδήποτε προκαλούνται δηλαδή της ικανοποίησης των αναγκών που δημιουργούνται από τις μεταβολές αυτές. Υπάρχει λοιπόν μια αντιστοιχία μεταξύ κινήτρων και αναγκών, έτσι που η εξέταση των δεύτερων μπορεί να βοηθήσει στην αποκάλυψη των βασικών πλευρών των ψ. Όσον αφορά τις φυσιολογικές ανάγκες, ο μηχανισμός αυτός μπορεί να εκφραστεί με την έννοια των ομοιοστάσεων. Το 1859 ο Κλοντ Μπερνάρ απέδειξε ότι τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του οργανισμού των θηλαστικών ποικίλλουν μέσα σε αυστηρά καθορισμένα όρια και ότι οι μεταβολές πέρα από τα όρια αυτά θέτουν σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή τους. Σε νεότερη εποχή (1932) ο Ου. Μπ. Κάνον επιβεβαίωσε και επεξέτεινε τα συμπεράσματα του Μπερνάρ, χαρακτηρίζοντας με τον όρο ομοιόσταση τη σχετική σταθερότητα των φυσικοχημικών συνθηκών του οργανισμού, που διατηρείται από τη συνεργασία των κέντρων του εγκεφάλου, των ενδοκρινών και εξωκρινών αδένων και, ουσιαστικά, όλων των οργάνων του σώματος. Αν μια αύξηση π.χ. της εξωτερικής θερμοκρασίας τείνει να υψώσει τη θερμοκρασία του σώματος, παρουσιάζεται στον άνθρωπο ο ιδρώτας, που με την εξάτμιση προκαλεί ψύχρανση του σώματος· αν η εξωτερική θερμοκρασία πέσει, παρουσιάζεται το ρίγος και μια αύξηση των οξειδώσεων χημικών τροφικών ουσιών με μεγαλύτερη θερμαντική παραγωγή. Στο ψυχολογικό πεδίο έχουμε, ως αντίστοιχο του μηχανισμού της ομοιόστασης, την αρχή σταθερότητας των Φέχνερ και Φρόυντ, σύμφωνα με την οποία το άτομο επιδιώκει να κρατήσει μέσα σε ανεκτά όρια την αύξηση της έντασης (ψυχικής ή ψυχοσωματικής), πραγματοποιώντας ορισμένες οργανικές συμπεριφορές (όταν αυτό είναι δυνατόν) ή καταφεύγοντας σε ειδικούς αμυντικούς δυναμισμούς. Οι κυριότερες φυσιολογικές ανάγκες έχουν ως αντικείμενο το οξυγόνο, το νερό, την τροφή, τον ύπνο, την κατάλληλη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, τη φυσική αρτιότητα γενικά. Προκαλούνται από ερεθίσματα (π.χ. πόνου) ορισμένων ζωνών του σώματος ή από βιοχημικούς μηχανισμούς, που εξαρτώνται από το ποσοστό ορισμένων ουσιών μέσα στο αίμα (π.χ. οξυγόνου, νερού, σακχάρου, αζώτου, ορμονών). Πολλές πρωταρχικές ανάγκες ικανοποιούνται, μέσα σε ορισμένα όρια, από τους ομοιοστατικούς μηχανισμούς· αν όμως αυτοί αποδειχτούν ανεπαρκείς, προκαλούν περίπλοκες συμπεριφορές, όμοιες με εκείνες που ικανοποιούν δευτερεύουσες ανάγκες. Όταν π.χ. ο άνθρωπος δεν κατορθώνει να ισορροπήσει την αύξηση της θερμοκρασίας με ακούσιες φυσιολογικές αντιδράσεις, όπως ο ιδρώτας ή η διαστολή των περιφερικών αγγείων, καταφεύγει σε άλλες εκούσιες ενέργειες: γδύνεται, κάνει μπάνιο, χρησιμοποιεί ανεμιστήρες, εγκαθίσταται σε δροσερότερο μέρος. Στο ανθρώπινο είδος, μεταξύ των φυσιολογικών και των ψυχολογικών αναγκών βρίσκονται οι σεξουαλικές· ενώ η βιολογική καταγωγή τους συνδέεται με τα υποθαλάμια κέντρα και με ορισμένες ορμόνες, άλλες συμπεριφορές (π.χ. η κατεύθυνσή τους) καθορίζονται στα διάφορα άτομα από παράγοντες του περιβάλλοντος. Η ομοφυλοφιλία π.χ. δεν οφείλεται σε έλλειψη ισορροπίας μεταξύ ανδρικών και γυναικείων ορμονών, αλλά σε μια διάσταση μεταξύ βιολογικού φύλου και ψυχολογικού φύλου. Οι ψυχολογικές ανάγκες, ως επίκτητες, είναι αναρίθμητες, ανάλογες προς τις διαφορές μεταξύ των ατόμων και προς την κοινωνική και πνευματική καλλιέργειά τους· μπορεί να αναφερθούν εδώ το χρήμα, οι φόβοι, οι προτιμήσεις, οι συνήθειες και η μεγάλη ομάδα των κοινωνικών αξιών, που ρυθμίζονται από τα έθιμα και τα ήθη, τους νόμους, τα ταμπού. Τα ψ. μπορούν να ενεργούν στο επίπεδο της συνείδησης ή κατά ασυνείδητο τρόπο. Πολλά συνειδητά ψ. δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η μεταμόρφωση (με τη μεσολάβηση των αμυντικών οργανισμών) ασυνείδητων ψ. απομακρυσμένων από το επίπεδο της συνείδησης. ΨΥΧΟΚΙΝΗΤΡΑ Σε πείραμα συναισθηματικών κινήτρων σε πίθηκο (Χ.Φ. Χάρλοου, 1958), ο τελευταίος προτίμησε από τις δυο ψεύτικες «μητέρες» αυτή που έμοιαζε περισσότερο στη φυσική του μητέρα.